ThS.Lê Thị Phượng – Viện Nghiên cứu Văn hóa, Viện Hàn lâm Khoa học Xã hội Việt Nam
Mở Đầu
Cái chết và đời sống sau khi chết luôn là chủ đề được quan tâm ở bất kỳ xã hội nào. Khi còn tại thế, chúng ta quan tâm đến các nhu cầu vật chất như cơm, áo, gạo, tiền bạc, và danh vọng. Tuy nhiên, sau khi chết, sự an yên và siêu thoát trở thành mối quan tâm chung của con người. Để linh hồn được siêu thoát và chuyển sinh, mỗi tôn giáo và tín ngưỡng lại có những nghi lễ và thực hành khác nhau. Trong văn hóa của người Việt, việc gửi vong lên chùa là một trong những nghi lễ được nhiều người thực hiện cho người thân của mình. Như một hành động nhân văn và để đáp ứng nhu cầu tâm linh, việc gửi vong lên chùa không chỉ là sự ứng xử nhân văn của người còn sống đối với người đã khuất, mà còn như một hình thức “bảo hiểm tinh thần” trước những biến động của cuộc sống.
Quan Niệm Về Linh Hồn Trong Đời Sống Văn Hóa Của Người Việt
Trong quan niệm của người Việt, vạn vật, bao gồm con người, đều bao hàm hai phần tử là thể xác và linh hồn. Khi con người chết, linh hồn rời khỏi thể xác. Linh hồn có thể nhập vào một thể xác khác gây ra hiện tượng nhập hồn, hoặc linh hồn có thể hiện hình dưới dạng ma. Người ta tin rằng sau khi chết, linh hồn sẽ sống ở một thế giới khác, “thế giới bên kia”, cho đến khi được đầu thai sang kiếp sống mới. Những người đã làm nhiều việc thiện sẽ nhanh chóng được đầu thai, trong khi những người làm điều ác sẽ chịu hình phạt ở địa ngục tùy theo tác động của những việc ác mà họ đã làm.
Theo giáo lý nhà Phật, mỗi linh hồn sẽ được thọ sanh vào Lục đạo (gồm cõi trời, atula, người, súc sinh, ngạ quỷ, và địa ngục) tùy theo nghiệp duyên khi còn sống. Những người tu tập và thiền định có thể chuyển sinh vào Sắc giới hoặc Vô sắc giới. Việc gửi vong lên chùa là một cách để mong linh hồn người thân được an yên và sớm được đầu thai vào cõi thiện. Người Việt từ xa xưa đã tin rằng việc gửi vong lên chùa giúp vong linh được gần Phật, hàng ngày được nghe tiếng kinh và được cúng tế. Như vậy, việc gửi vong lên chùa có ý nghĩa như một hành động cho việc “bảo hiểm tinh thần” trước những biến động của cuộc sống.
Tục Gửi Vong Trong Đời Sống Văn Hóa Của Người Việt
Với quan niệm về cái chết và linh hồn như trên, khi có người qua đời, nhiều gia đình đã làm lễ đưa vong linh của người đã khuất lên chùa để nương nhờ cửa Phật. Gửi vong lên chùa có hai hình thức: gửi vong lên chùa để thờ phụng và gửi vong lên chùa để nhốt. Vong được gửi lên chùa được gọi là hương linh.
Việc gửi vong lên chùa xuất phát từ tinh thần “uống nước nhớ nguồn”, “ăn quả nhớ kẻ trồng cây” của người Việt. Xưa kia, việc xây dựng hoặc tu bổ một ngôi chùa nào đó không chỉ là vai trò của cộng đồng mà còn có vai trò quan trọng của các cá nhân đã phát tâm công đức. Sau khi các vị đó qua đời, linh hồn của họ được rước về chùa để thờ phụng và một số chùa còn khắc bia ghi công đức đồng thời tạo tượng để thờ. Nhiều ngôi chùa khác ở đồng bằng Bắc Bộ, sau khi thờ Phật, còn có ban thờ hậu để thờ các vị đã có công xây dựng và tu bổ chùa. Những vị này đã đóng góp lớn cho việc trùng tu và xây dựng các ngôi chùa, góp phần lan tỏa giáo lý Phật giáo trong nhân dân.
Ngoài việc thờ phụng các nhân vật có công tu tạo chùa, các ban thờ hậu của mỗi ngôi chùa còn có nhiều hương linh là những người neo đơn, không có con cái. Với quan niệm cần có người hướng hỏa sau khi mất, nếu không, linh hồn sẽ đói khát và lang thang, nhiều người neo đơn hoặc không có con trai nối dõi trong xã hội truyền thống lo sợ rằng khi mình chết đi sẽ không có người thờ phụng. Do đó, họ đã cúng đồ, tài sản, tiền bạc cho chùa làng với hy vọng sau khi chết, họ tìm được nơi an nghỉ trong chốn thiền môn và được cúng tế vào các dịp lễ tết. Sau khi họ mất, người thân sẽ đưa bát hương và bài vị lên chùa.
Trước cải cách ruộng đất những năm 1950-1960 và trước những biến động lớn của đời sống chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa, nhu cầu về gửi vong và thờ hậu không còn phổ biến khi các cơ sở thờ tự xuống cấp. Mặc dù vậy, trong tâm thức người Việt, thờ cúng tổ tiên vẫn là truyền thống được gìn giữ và chùa chiền vẫn là nơi để đáp ứng nhu cầu tâm linh của đông đảo người dân. Trong những năm 1980-1990, cùng với sự phục hồi các giá trị văn hóa truyền thống, các cơ sở thờ tự như đình, chùa, đền miếu được khôi phục và nhu cầu về gửi vong lại có điều kiện phục hưng và có những biến đổi nhất định.
Ngày nay, việc gửi vong ngày càng phổ biến hơn với quan niệm rằng chúng sinh bình đẳng, không phân biệt hèn sang, chết vào giờ tốt hay xấu, bất kỳ vong linh nào cũng có thể được rước lên chùa nếu bản thân người chết hoặc gia đình người mất có nhu cầu. Để chuẩn bị cho việc gửi vong lên chùa, người thân đến thỉnh công việc với nhà chùa, cung cấp các thông tin về người quá cố như ngày mất, di ảnh, hoặc bài vị cùng một khoản phí để hàng năm vào mỗi dịp lễ tết và giỗ kỵ, nhà chùa sẽ làm lễ cúng tế cho vong linh.
Ở chùa Hàm Long và chùa Liên Phái, nghi thức gửi vong thông thường được thực hiện bởi pháp chủ (nhà sư) cùng ban đạo tràng qua các khoa cúng theo trình tự: tiếp linh, thỉnh Phật, triệu linh, tắm vong, quy y vong, tụng kinh A Di Đà, tuyên sớ Biểu âm, cúng chúc thực, thí thực. Trước khi vào khoa cúng, tang chủ cần chuẩn bị đồ lễ gồm hương, hoa quả, bánh trái, vàng mã cúng cho vong, quần áo mã cho tiểu đồng, mã tiến sứ giả, cháo, bỏng cúng chúng sinh, và các mâm cỗ cúng tiếp linh và cúng chúc thực. Trong khi đó, nhà chùa sẽ chuẩn bị đàn lễ. Đàn lễ rước vong lên chùa gồm bài vị, văn sớ, cành phan được làm từ cành tre, trên có lá phan, bàn rước vong, và nước tắm vong.
Mỗi khoa cúng sử dụng các bài kinh và lá sớ khác nhau và có ý nghĩa riêng. Khoa tiếp linh được thực hiện ở ban thờ Địa Tạng Vương Bồ Tát, là khoa để gọi vong linh về, vì vậy pháp chủ sẽ thỉnh các vị sứ giả đi tìm vong linh và cử bài kham thán chung để nói lên tình cảm tưởng nhớ và tiếc thương của gia đình đối với người đã khuất. Kết thúc khoa tiếp linh, các vị tăng sẽ làm lễ phát tấu để tiến lễ cho các vị sứ giả đến Tây Phương thỉnh cầu. Khoa thỉnh Phật được tiến hành ở ban Tam Bảo với mâm lễ chay nhằm thỉnh mời Đức Phật về dự và làm chứng cho đàn lễ. Các bộ kinh được tụng ở khoa này là kinh Pháp hoa, kinh Báo ân và kinh Thủy sám để giúp các vong hồn được sáng trí và sáng lòng. Sau khi đã mời chư Phật, pháp chủ thực hiện khoa cúng triệu linh và tắm vong tại ban thờ vong. Trong khoa cúng này, tang chủ thường sửa soạn một mâm lễ để mời vong linh về ăn. Mâm lễ có thể là lễ mặn hoặc lễ chay tùy thuộc vào mục đích và quan niệm của gia đình. Khoa lễ quan trọng trong lễ gửi vong là quy y vong. Khoa này được thực hiện trước ban Tam Bảo. Vong linh sẽ được làm lễ quy y âm với ba ý nghĩa: quy y Phật, quy y Pháp, và quy y Tăng. Mục đích của lễ quy y là để vong linh không vào địa ngục, không sống trong cảnh đói khát và không đọa vào cõi súc sinh. Sau lễ quy y, nhà chùa sẽ cấp cho tang chủ một tờ điệp ghi tên, ngày sinh, ngày mất, và trao lại cho gia đình.
Tuy theo phong tục của mỗi nơi, quy định của mỗi nhà chùa, và mỗi vị trụ trì, nghi lễ gửi vong có thể có những thay đổi nhất định. Ví dụ, trước khi vào khóa lễ, hội Phật tử thường thực hiện nghi thức chèo đò tái hiện lại cảnh Mục Kiền Liên cứu mẹ thoát khỏi kiếp ngạ quỷ. Ngoài ra, trước đây, việc gửi vong chỉ được thực hiện khi người chết đã được cải táng sạch sẽ và chỉ được thực hiện vào dịp rằm tháng bảy âm lịch. Tuy nhiên, ngày nay, nghi lễ này có thể được thực hiện vào lễ cúng 49 ngày vì trong thời gian này, vong linh ở trạng thái Thân trung ấm, chưa biết được chuyển sinh vào cõi nào nên gửi vong lên chùa để cầu siêu và hồi hướng cho vong.
Bên cạnh việc gửi vong để thờ phụng, việc đưa vong lên chùa để cầu siêu, bao gồm việc gửi vong thai nhi, cũng được nhiều người thực hiện. Để gửi vong thai nhi, gia chủ cần chuẩn bị sớ có ghi tên của thai nhi, tên cha mẹ, và nơi cư trú. Các vong thai nhi thường được gửi lại chùa để nhà chùa làm lễ và mong rằng các vong linh không được may mắn chào đời sớm thì sẽ được siêu thoát. Với sự phổ biến của hình thức hỏa táng trong những năm gần đây, việc gửi vong cùng tro cốt và linh ảnh người thân lên chùa cũng trở nên phổ biến. Để đáp ứng nhu cầu này của người dân, nhiều ngôi chùa đã mở rộng nhà hậu và xây dựng các khu giữ tro cốt và linh ảnh người quá cố. Điều này thể hiện tinh thần nhập thế, sự quan tâm và từ bi hỷ xả của Phật giáo trong bối cảnh thời đại hiện đại và đô thị hóa.
Sau khi gửi vong lên chùa, mỗi tang chủ lại thực hiện việc thờ cúng vong linh tại nhà một cách khác nhau. Có quan niệm cho rằng vong linh đã được gửi lên chùa thì không cần thờ cúng tại gia nữa. Tuy nhiên, cũng có quan niệm rằng dù vong đã được gửi về chùa, việc cúng giỗ ở gia đình vẫn cần thiết để tưởng nhớ người đã khuất. Do đó, hàng năm, người thân vẫn tiến hành các nghi lễ giỗ và mời vong linh về để tham gia.
Trong xã hội xưa cũng như hiện nay, các hoạt động tôn giáo và tín ngưỡng như gửi vong không chỉ đáp ứng nhu cầu tâm linh của con người, mà còn là một hành động nhằm “bảo hiểm tinh thần” trước những biến động của cuộc sống. Tục gửi vong và các nghi lễ khác là một tấm thẻ bảo hiểm tinh thần giúp người thân của người đã khuất cảm thấy yên tâm và tập trung vào cuộc sống hiện tại.
